Kolejny artykuł poświęcony został ochronie wizerunku. Temat ten jest szczególnie ważny dla fotografów profesjonalnie zajmujących się fotografia portretową, jednak pewne podstawowe informacje przydadzą się także wszystkim tym, którzy chcieliby się po prostu podzielić z całym światem swoimi zdjęciami, na których został uwieczniony czyjś wizerunek. Poniżej opisałem podstawowe dla tego tematu kwestie, jak obowiązek uzyskania zgody na rozpowszechnienie wizerunku, sytuacje, w których taka zgoda nie jest wymagana, a także negatywne skutki prawne w przypadku naruszenia prawa do wizerunku.

Fotografia, a ochrona wizerunku

W poprzednim artykule o swobodzie fotografowania wskazałem, że co do zasady brak jest formalnego zakazu robienia zdjęć innym osobom (przy założeniu, że osoba fotografowana nie sprzeciwia się temu). Wspomniałem również, że o ile samo wykonanie zdjęcia nie rodzi jakiś szczególnych konsekwencji prawnych, to już rozpowszechnienie tych zdjęć jak najbardziej. Takie rozwiązanie wydaje się słuszne, gdyż wizerunek osoby fizycznej jest jednym z jej dóbr osobistych i na pewno zasługuje na szczególną ochronę prawną.

Zrobiliśmy zdjęcie, i co dalej?

W dobie powszechnego dostępu do Internetu i prostych narzędzi wymiany informacji i danych (Facebook, Instagram itp.) dzielenie się własną twórczością wydaje się czymś naturalnym, niemalże oczywistym. W wielu przypadkach na wykonanych przez nas zdjęciach uwieczniamy jednak nie tylko siebie samych, ale także naszą rodzinę, znajomych, czy też inne osoby przypadkowo „złapane w kadr”. Właśnie w tym miejscu należałoby zadać sobie pytanie, czy możemy swobodnie, bez żadnych ograniczeń, podzielić się ze światem takimi zdjęciami?

I tak, i nie – nie ma jednej uniwersalnej odpowiedzi na to pytanie. Co do zasady jest to dozwolone, chyba że na publikowanym zdjęciu uwieczniony został wizerunek osoby fizycznej. W tym miejscu znajduje bowiem zastosowanie generalna zasada, wyrażona w art. 81 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych¹, zgodnie z którą rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. O tym, jak należy rozumieć tą zasadę oraz czy i w jakich wypadkach doznaje ona wyjątków, opisuje w dalszej części niniejszego artykułu.

Czym jest rozpowszechnianie wizerunku?

Zacząć należy od samego pojęcia wizerunku. Na pierwszy rzut oka wydaje się ono oczywiste, jednak po pewnym zastanowieniu rodzą się kolejne pytania: czy wizerunek to tylko przedstawienie czyjejś twarzy, czy też może całej sylwetki? Czy ma znaczenie sposób utrwalenia tego wizerunku? Czy chroniony jest wizerunek każdej osoby, czy też może tylko tych znanych? Odpowiedzi na te i inne pytania poznamy analizując bogaty dorobek doktryny prawniczej oraz orzecznictwa sądowego w interesującym nas zakresie.

I tak, wizerunek definiowany jest, jako wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby². Chodzi zatem o taki sposób przedstawienia zespołu cech fizycznych danej osoby, na podstawie którego możemy odtworzyć wygląd tej osoby i ją zidentyfikować. Wspomniane w definicji środki plastyczne należy rozumieć szeroko (fotografia, film, portret malarski, szkic, rysunek, rzeźba itp.).

Co ciekawe, niektórzy rozszerzają pojęcie wizerunku na inne „utrwalone elementy związane z wykonywanym zawodem jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się i kontaktowania z otoczeniem”³. Tak więc za wizerunek można w pewnych okolicznościach uznać także tzw. „maskę artystyczną”, jeżeli umożliwia ona odbiorcom zidentyfikowanie osoby kreującej daną postać.

Następnie należy wyjaśnić czym jest rozpowszechnianie wizerunku. Pod tym pojęciem kryje się w zasadzie każdy sposób udostępnienia wizerunku osoby fizycznej bliżej nieokreślonemu, niezamkniętemu kręgowi osób. Rozpowszechnianiem będzie zatem publikacja wizerunku w prasie, telewizji, Internecie lub też umieszczenie go w galerii lub albumie ze zdjęciami. Nie ma znaczenia, czy udostępniamy czyjś wizerunek okazjonalnie, czy w sposób trwały, jak również to, czy odbiorcą jest pojedyncza osoba, czy też ich nieokreślony krąg.

Zgoda osoby, której wizerunek zamierzamy rozpowszechnić

Zgodnie z wskazaną powyżej zasadą rozpowszechnianie wizerunku może nastąpić tylko za zgodą osoby na nim przedstawionej. Przyjmuje się, że zgoda osoby na publikowanie jej wizerunku winna być wyrażona wprost, aczkolwiek w dowolnej formie. Co ważne zgody tej nie można domniemywać⁴. Osoba, której wizerunek ma zostać wykorzystany musi mieć zatem pełną świadomość, w jakim zakresie i w jaki sposób będzie wykorzystany jej wizerunek. Przykładowo, w razie sporu nie można argumentować, iż pozowanie, a nawet wybór zdjęć oznaczają oczywistą i bezwarunkową zgodę fotografowanego na wszelkie formy rozpowszechniania wizerunku⁵.

Tak wiec, dla fotografów, którzy w ramach prowadzonej działalności, zawodowo wykorzystują wizerunek fotografowanych przez siebie osób (np. tworząc portfolio, galerię, albumy itp.) bardzo istotne jest, aby w należyty sposób uregulować prawne kwestie wykorzystania wizerunku. Najlepszym rozwiązaniem jest podpisanie z modelem umowy, która będzie szczegółowo określać kwestie wykorzystania jego wizerunku lub też uzyskania jego pisemnej zgody w tym zakresie. O przygotowanie dobrego wzorca takiej umowy lub zgody najlepiej zwrócić się do profesjonalisty – prawnika specjalizującego się w zagadnieniach prawnoautorskich. Pozwoli to na uniknięcie ewentualnych sporów, które z reguły kończą się obowiązkiem zapłaty na rzecz modela wysokiego odszkodowania za wykorzystanie wizerunku bez jego zgody.

Kiedy zgoda nie jest konieczna?

W pewnych sytuacjach obowiązek uzyskania zgody na wykorzystanie wizerunku jest wyłączony. Dotyczy to m.in. sytuacji, gdy pozowanie do zdjęć miało charakter odpłatny, a model otrzymał za pozowanie ustalone wynagrodzenie. Przyjmuje się bowiem, że zapłata za pozowanie obejmuje również zapłatę za wykorzystanie wizerunku modela. Wyjątek ten nie znajduje zastosowania, gdy model, pomimo otrzymania zapłaty, wyraźnie sprzeciwił się wykorzystaniu jego wizerunku. Jak widać, w praktyce może się okazać, że pomimo zapłaty modelowi wynagrodzenia nie będziemy mogli wykorzystać zdjęć z jego wizerunkiem. Tym bardziej wskazane jest, żeby wszelkie kwestie prawne związane z wynagrodzeniem modela oraz wykorzystaniem jego wizerunku uregulować przy pomocy stosowanej umowy.

Kolejny wyjątek od zasady uzyskania zgody dotyczy przypadków wykorzystania wizerunku tzw. „osób publicznych”. Jednocześnie należy podkreślić, że katalog osób publicznych jest bardzo pojemny. Do tej grupy osób należą zarówno osoby sprawujące funkcje publiczne, jak i osoby, które nie pełniąc ich, odgrywają rolę w różnych dziedzinach życia publicznego, takich jak polityka, życie społeczne, kultura, sztuka, a pośród nich – aktywni w tych ostatnich dziedzinach, cieszący się znacznym zainteresowaniem publiczności i mediów artyści, gwiazdy rozrywki⁶.

Co ciekawe, w pewnych przypadkach za osobę publiczną może zostać uznany także zwykły człowiek, jeśli będzie sprawcą określonego zdarzenia, a jego działania zostaną odpowiednio nagłośnione (przykładowo sprawcy happeningu)7. W mojej ocenie za dobry przykład tego rodzaju „osób publicznych” można uznać tzw. „Bohaterów Basenu Narodowego” lub też coraz popularniejszych „vlogerów”

Stadion Narodowy – Słoneczny Patrol – Baywatch on National Stadium in Poland

Sam fakt zakwalifikowania danej osoby, jako osoby publicznej, nie wystarcza jednak, aby jej wizerunek można było legalnie i bez ograniczeń rozpowszechniać bez jej zgody. Konieczne jest jeszcze łączne spełnienie się następujących warunków: wizerunek takiej osoby powinien być wykonany w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych (a więc: politycznych, społecznych, zawodowych itd.), a wykorzystanie takiego wizerunku powinno być związane z przedstawianiem (relacjonowaniem) wykonywania przez portretowanego wspomnianych funkcji8. Powyższe ograniczenia wprowadzone zostały po to, aby uniemożliwić wykorzystanie wizerunku osób publicznych w sposób zupełnie oderwany od okoliczności, dzięki którym zostały one uznane za osoby publiczne.

Orzecznictwo sądowe przepełnione jest przykładami takiego bezprawnego wykorzystania wizerunku, w szczególności chodzi zaś o liczne przypadki komercyjnego – reklamowego wykorzystania wizerunku osób publicznych. Wspomniane warunki maja również za zadanie ochronę dóbr osobistych i prywatności osób fizycznych. Nie jest bowiem dopuszczalne rozpowszechnianie zdjęć osób publicznych (np. polityków), które przedstawiają je w okolicznościach niezwiązanych z wykonywaną funkcją (przykładowo podczas prywatnych, domowych obowiązków lub uroczystości). Tego rodzaju naruszenia zdarzają się niestety dość często i zwykle związane są z działalnością Paparazzi.

Ostatni wyjątek przewidziany w Ustawie dotyczy sytuacji, gdy rozpowszechniany jest wizerunek osoby, stanowiący jedynie szczegół takiej całości, jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Tak więc, w przypadku tworzenia dokumentacji fotograficznej imprezy publicznej nie musimy pytać o zgodę na wykorzystanie wizerunku każdego z jej uczestników, który akurat „złapał się w kadr”. Sprawa tylko w teorii wydaje się oczywista. Można przecież zadać pytanie ile osób (wizerunków) w kadrze potrzeba, by wizerunki poszczególnych osób traktować, jako szczegół całości. Na tak postawione pytanie nie sposób jest udzielić innej odpowiedzi niż „to zależy”. Trzeba jednak podkreślić, że w razie ewentualnego sporu, Sąd będzie badał sprawę zarówno pod katem relacji miedzy wizerunkiem danej osoby, a pozostałymi elementami treści np. zdjęcia, jak również weźmie pod uwagę okoliczności jego wykonania (w tym świadomość osób fotografowanych oraz ich ewentualne pozowanie do zdjęcia).

Co nam grozi za naruszenie prawa do wizerunku?

Do roszczeń z tytułu naruszenia prawa do wizerunku zastosowanie znajdują ogóle reguły odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych, zawarte w kodeksie cywilnym. Ponadto do przypadków naruszenia prawa do wizerunku zastosowanie znajdują też przepisy o ochronie autorskich praw osobistych, zawarte w art. 78 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Podsumowując, w przypadku bezprawnego wykorzystania wizerunku osoba uprawniona dysponuje następującymi roszczeniami:

• roszczenie o zaniechanie naruszeń
  W praktyce najczęściej polegające na usunięciu danego zdjęcia ze strony internetowej, portfolio, albumów itp. Może być dość dotkliwą konsekwencją finansową, jeżeli zdjęcie ze spornym wizerunkiem zostało trwale wkomponowane w określony nośnik (np. album, plakat, roll-up itp.), a jego usunięcie jest równoznaczne ze zniszczeniem całego nośnika.
• roszczenie o usunięcie skutków naruszenia
  Bardzo często realizowane w postaci obowiązku złożenia przez naruszającego publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. Dotkliwy w takim wypadku jest sam koszt złożenia takiego oświadczenia (koszty publikacji oświadczeń w renomowanych mediach sięgają nawet kilkunastu-kilkudziesięciu złotych).
• roszczenie o zadośćuczynienie
  Jeżeli naruszenie było zawinione, Sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie uprawnionego – zobowiązać naruszającego, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany cel społeczny.
• roszczenie o odszkodowanie
  Naruszenie prawa do wizerunku, jako naruszeniem dóbr osobistych daje uprawnionemu podstawy do żądania od naruszającego zapłaty odszkodowania na zasadach ogólnych, przewidzianych w kodeksie cywilnym. Wysokość takiego odszkodowania zależeć będzie od wysokości szkody poniesionej w związku z bezprawnym rozpowszechnieniem wizerunku.

Jak się ustrzec przed niebezpieczeństwami związanymi z ochroną wizerunku?

Podsumowując niniejszy artykuł z całą stanowczością należy podkreślić, że wizerunek, jako dobro osobiste każdej osoby fizycznej zasługuje na szczególną ochronę. Obowiązujące przepisy prawa dają z kolei szereg skutecznych narzędzi do egzekwowania swoich praw, w przypadku naruszenia prawa do wizerunku. Pamiętać o tym muszą wszyscy ci, którzy w ramach swojej działalności zawodowej korzystają z wizerunku innych osób. W celu uniknięcia ewentualnych przykrych konsekwencji, w tym także finansowych, warto jest zawczasu pomyśleć o dobrym zabezpieczeniu swoich interesów w przyszłości. Najlepszym sposobem aby to osiągnąć, jest stosowanie dobrych i bezpiecznych dla nas umów, zawieranych z osobami, które udostępniają nam swój wizerunek.

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2006.90.631 j.t. z późn. zm.).
2. Barta J. [w:] Barta J. (red.), Markiewicz R. (red.), Czajkowska-Dąbrowska M., Ćwiąkalski Z., Felchner K., Traple E. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. LEX, 2011.
3. Ibidem.
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lutego 2005 roku, sygn.. akt: I ACa 509/04
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 października 2008 roku, sygn.. akt: I ACa 494/08.
6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2013 roku, sygn.. akt: I CSK 739/12.
7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 września 2010 roku, sygn.. akt: I ACa 620/10.
8. Barta J. op. cit.