Po serii nieco bardziej „praktycznych” artykułów tym razem temat „teoretyczny”, co nie znaczy, że mniej ciekawy. W niniejszym artykule omówię tematykę utworu, a więc kwestię podstawową dla całego prawa autorskiego. Wszystko to oczywiście na gruncie fotografii, tak więc zastanawiać się będziemy nad tym, czy każde zdjęcie jest utworem oraz czy autor musi spełnić jakieś szczególne formalności, aby jego zdjęcia zostały objęte ochroną? Jak zawsze poruszam realne problemy, z którymi może się spotkać zarówno profesjonalny fotograf, jak również każdy amator fotografii. Zapraszam do wypowiadania się w komentarzach i do dyskutowania na te niełatwe tematy.

Tym razem nieco teorii prawa autorskiego dla fotografów. Na pierwszy rzut oka nie zapowiada się aż tak ciekawie, ale jak się niedługo okaże, nie będą to tylko akademickie rozważania, ale realnie występujące problemy, mogące nierzadko mieć istotny wpływ na prawa lub obowiązki twórców.

Utwór

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych¹ (dalej: „Ustawa”) w art. 1 ust. 2 pkt 3) wprost wskazuje, że utwór fotograficzny, jest objęty prawami autorskimi. Teoretycznie można by więc pominąć dalsze wyjaśnienia i zakończyć artykuł konstatacją, że wszystkie zdjęcia są utworami, a zatem korzystają z pełnej ochrony prawnoautorskiej przewidzianej we wspomnianym akcie prawnym.

Praktyka pokazuje jednak, że nie zawsze możemy skorzystać z tej uproszczonej drogi. Po głębszej analizie tego pojęcia dojdziemy bowiem do wniosku, że w pewnych okolicznościach dane zdjęcie może nie być chronionym utworem. Tym samym, warto poznać definicję legalną pojęcia utwór, zamieszczoną w art. 1 ust. 1 Ustawy oraz zasady jej interpretacji.

„Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).”

Aby dane zdjęcie było utworem musi spełniać wszystkie warunki wskazane w powyższej definicji. Zagadnienie utworu, jako przedmiotu prawa autorskiego jest bardzo szeroko omawiane na gruncie teorii prawa. Na potrzeby niniejszego artykułu skupię się jedynie na kilku wybranych aspektach, które w mojej ocenie są ciekawe i warte poznania.

Utwór, jako dobro niematerialne

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że z teoretycznego punktu widzenia utwór fotograficzny rozumiany jest jako niematerialne dobro prawne. Tym samym należy odróżnić pojęcie utworu od pojęcia jego nośnika, na którym został on utrwalony. Ochronie podlega zatem utwór, jako dobro niematerialne, a nie jego odbitka, wydruk, czy też forma elektroniczna (plik komputerowy). Czym jest zatem to enigmatyczne „niematerialne dobro prawne”?

Fotografia, jako przejaw działalności twórczej

W teorii opisuje się je (zdjęcie), jako swego rodzaju wytwór umysłu fotografa, który został zakomunikowany innym osobom w jakikolwiek sposób. Fotografia stanowi zatem projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi. Co ważne, aby taki „wytwór umysłu” był chronionym utworem musi przejawiać cechy twórczości oraz indywidualnego charakteru. Przyjmuje się, że przymiot twórczości na gruncie fotografii objawia się świadomym wyborem fotografowanego obiektu, momentu fotografowania, punktu widzenia, kadrowania, oświetlenia, a także wyborem właściwych nastaw (ustalenia głębi, ostrości i perspektywy), jak również ewentualnych innych dodatkowych efektów. Wszystkie te elementy nadają bowiem zdjęciu indywidualne piętno, które jest charakterystyczne dla danego twórcy.

Z powyższego wypływa zatem wniosek, że jako utwory nie będą rozumiane takie fotografie, które nie zostały stworzone przez człowieka (gdyż tylko człowiekowi przypisuje się posiadanie tzw. „pierwiastku twórczego”). Do niedawna, aby zobrazować ten wyjątek wskazywałem na abstrakcyjne obrazy lub kolaże z wielu zdjęć, które zostały automatycznie wygenerowane przez programy komputerowe (ściśle przez skrypt komputerowy, z którego te programy korzystają), lub też zdjęcia wykonane automatycznie przez różnego rodzaju „roboty”. Ostatnio jednak natknąłem się w internecie na historię pewnego zdjęcia, które w jeszcze bardziej obrazowy sposób ilustruje ten wyjątek. Chodzi o słynne już „selfie” wykonane przez sympatyczną małpę – makaka. W dużym uproszczeniu trzeba bowiem przyjąć, że zdjęcie wykonane przez małpę – istotę pozbawiona „twórczego pierwiastka” (a zapewne także świadomości, że właśnie zrobiła sobie selfie) nie może być utworem. Co ciekawe, o prawa autorskie do poniższego zdjęcia toczy się spory spór pomiędzy fotografem, którego aparat został użyty przez sympatycznego makaka, a Wikipedią, która to zdjęcie wykorzystała. W mojej ocenie, nawet jeżeli fotograf samodzielnie ustawił wszystkie nastawy, to jednak to nie on wcisnął spust. Nie miał więc wpływu na ostateczny „kształt” zdjęcia, co przesądza o braku praw autorskich do zdjęcia. Zdjęcie pozostaje zatem w tzw. domenie publicznej. Dla ciekawych link: http://www.newyorker.com/news/daily-comment/monkey-see-monkey-click

Warto także wspomnieć, że z podobnych względów odmawia się także ochrony prawami autorskimi fotografiom dowodowym oraz paszportowym. Sposób wykonania tych fotografii jest ściśle określony przez przepisy prawa², a tym samym fotograf nie ma możliwości ukazania w nich swego „twórczego”.

Ustalenie oraz utrwalenie utworu

Kolejna istotna sprawa. Aby dany utwór został objęty ochroną prawnoautorską musi zostać ustalony. Zgodnie z art. 1 ust. 3 Ustawy to właśnie od chwili ustalenia utworu rozpoczyna się jego ochrona prawnoautorską. Dzieje się tak, gdyż ochrona prawna utworu jest możliwa tylko wtedy, gdy twórca go uzewnętrzni, nadając mu postać możliwą do odbioru przez kogokolwiek poza autorem.

Ustalenie utworu należy jednak odróżnić od pojęcia jego utrwalenia (na określonym nośniku), choć na gruncie fotografii oba pojęcia ulegają faktycznemu zlaniu w jedna czynność tj. zapisu zdjęcia na kliszy/karcie pamięci. Powyższy podział jest bardziej widoczny w przypadku innych utworów np. literackich, gdzie ustaleniem utworu (wiersza) będzie jego wyrecytowanie drugiej osobie, co przecież nie musi wiązać się z jego utrwaleniem tj. zapisaniem utworu na piśmie lub też jego nagraniem.

Co istotne, prawa autorskie nie chronią samego pomysłu (idei) na zdjęcie. Zgodnie z art. 1 ust. 3 Ustawy ochroną może być objęty wyłącznie sposób wyrażenia. Tym samym, jeśli mamy pomysł na świetne ujęcie – lepiej zachowajmy go w tajemnicy. W przypadku, gdy ktoś inny wykorzysta ten pomysł przed nami, nie będziemy mogli powoływać się na ochronę praw autorskich.

Ochrona niezależnie od wartości lub przeznaczenia utworu

Ochrona naszych fotografii na gruncie prawa autorskiego powstaje i trwa niezależnie od tego, czy dane zdjęcie przedstawia jakąkolwiek wartość (zarówno rynkową, jak i artystyczną). Podobnie nie ma też żadnego znaczenia przeznaczenie zdjęć (ochronie podlegają także zdjęcia wykonane beż żadnego konkretnego przeznaczenia).

Ochrona niezależnie od spełnienia jakichkolwiek przesłanek

Jedną z podstawowych zasad prawa autorskiego jest powstanie ochrony prawnoautorskiej niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Tym samym nasze fotografie są objęte prawami autorskimi już od chwili ich wykonania (precyzyjnie – od ich ustalenia, czyli zapisu na nośniku). Powyższa zasada wprowadzona została przez Konwencję Berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z 9 września 1886 roku, której jednym z celów było właśnie zminimalizowanie wymogów formalnych dla objęcia utworów ochroną.

Jak więc do powyższego ma się znak © zamieszczany często na wielu fotografiach? Jest to swego rodzaju dodatkowe zabezpieczenie i potwierdzenie, że utwór jest chroniony prawami autorskimi (obok znaku © powinno znajdować się imię i nazwiskiem lub nazwa podmiotu, któremu przysługują prawa autorskie do utworu).

Takie oznaczenie utworów chronionych zostało wprowadzone na rynku amerykańskim w 1909 roku i z powodzeniem funkcjonuje tam do dzisiaj (obecnie, wobec podpisania przez Stany Zjednoczone Konwencji Berneńskiej, stosuje się je niejako „z przyzwyczajenia”).

Wiemy zatem już, że zdjęcia co do zasady są utworami – tak więc są chronione prawami autorskimi. W kolejnym artykule opiszę natomiast szczególne rodzaje utworów tj. utwory zależne (opracowania) oraz utwory inspirowane. Wskażę, w jakich przypadkach mamy do czynienia z takimi utworami oraz, czy tworząc je musimy pytać o zgodę autora utworu pierwotnego. Wyjaśnię też jakiego rodzaju ochronie podlegają takie utwory i doradzę co robić, gdy ktoś zarzuci nam wykorzystanie jego zdjęć bez wymaganej zgody.

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2006.90.631 j.t. z późn. zm.).
2. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wzoru dowodu osobistego oraz trybu postępowania w sprawach wydawania dowodów osobistych, ich unieważniania, wymiany, zwrotu lub utraty z dnia 6 lutego 2009 roku (Dz.U. Nr 47, poz. 384).